Zacznijmy od tego, jak definiujemy trudności wychowawcze i zaburzenia zachowania u dzieci w wieku szkolnym. W jaki sposób je rozpoznajemy i czym różni się zaburzenie od zwykłego nieposłuszeństwa czy braku kulturalnych wzorów zachowania? Zdaniem Andrzeja Lewickiego „trudności wychowawcze polegają na pewnych sposobach zachowania dzieci, niezgodnych z celem i kierunkiem wychowania”. Oczywiście nie chodzi tu o drobne sytuacje, w których od czasu do czasu każde dziecko jest nieposłuszne, lecz o formy zachowania jaskrawo aspołeczne, a przy tym uporczywe i niepoddające się zabiegom wychowawczym. Halina Spionek natomiast określa mianem trudności wychowawczych „negatywne ze społecznego punktu widzenia formy zachowania, które są wyraźnie sprzeczne z ideałem wychowawczym. Wraz ze zmianami ideału wychowawczego zmieniają się również oceny poszczególnych form zachowania dziecka”.
Trudności wychowawcze to wszelkiego rodzaju czynniki wewnętrzne i zewnętrzne utrudniające prawidłowe zachowanie się dzieci. Doprowadzają one do zachowań niezgodnych z obowiązującymi normami współżycia społecznego i do zaburzeń poprawnych układów w stosunkach społecznych, mających ogromny wpływ bezpośredni i pośredni na pozostałych uczniów w klasie.
Dotykamy tym samym definicji zaburzeń zachowania, z którym według Aleksandry Karasowskiej mamy do czynienia m.in., gdy „zachowanie nieadekwatne do sytuacji staje się regułą, a dziecko w różnych sytuacjach prezentuje stały stereotyp zachowania”. O zaburzeniach zachowania możemy mówić dopiero wówczas, gdy łamanie norm funkcjonowania społecznego staje się stałym, niezmiennym modelem zachowania, zwłaszcza jeśli towarzyszy temu element okrucieństwa. W przypadku dzieci w młodszym wieku szkolnym przed 10. rokiem życia może dochodzić do bójek bądź agresywnych zachowań wobec innych uczniów w klasie czy wobec zwierząt.
Zaburzenia zachowania Martin E.P. Seligman i in. nazwali destrukcyjnymi. Wskazano ich trzy typy:
- zaburzenie zachowania CD, które charakteryzuje się trwałym zachowaniem polegającym na pogwałceniu praw innych osób i podstawowych norm społecznych; dzieci z zaburzeniem zachowania często popadają w konflikt z prawem, a niektóre z nich stają się przestępcami;
- zaburzenie opozycyjno-buntownicze ODD, w którym nie dochodzi do pogwałcenia praw innych, a obejmuje ono brak posłuszeństwa; dzieci prezentują wzorzec zachowań negatywistycznych, wrogich i buntowniczych;
- zespół deficytu uwagi z nadruchliwością ADHD, które charakteryzuje się impulsywnością, brakiem uwagi i nadpobudliwością; jest to najczęściej diagnozowane zaburzenie u dzieci przed rozpoczęciem okresu dojrzewania.
Psychologowie w celu zdiagnozowania dziecka pod kątem zaburzeń zachowania posługują się w praktyce klasyfikacją zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisywane poniżej kryteria diagnostyczne należą do kategorii zaburzeń zachowania i emocji rozpoczynających się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym (F91 – Zaburzenia zachowania).
W klasyfikacji ICD-10 elementem różnicującym jest wiek wystąpienia zaburzenia. Zgodnie z tym rozpoznajemy postać z początkiem w dzieciństwie, kiedy to trudności z zachowaniem dziecka rozpoczynają się przed 10. rokiem życia, oraz postać z początkiem w wieku młodzieńczym, kiedy takie trudności nie występują przed 10. rokiem życia. Wystąpienie zaburzeń przed 10. rokiem życia rokuje znacznie gorzej, co w praktyce oznacza mniejszą skuteczność działań terapeutycznych.
Diagnoza zaburzeń zachowania
Diagnozę najczęściej stawia psycholog lub psychiatra po przeprowadzeniu wnikliwego wywiadu z rodzicami oraz po badaniu i obserwacji dziecka. Im wcześniejsze wykrycie zaburzeń zachowania i ich leczenie, tym lepsze efekty zapobiegania pogłębianiu się trudności dziecka w środowisku szkolnym i rodzinnym. Im wcześniej dziecko trafia do poradni specjalistycznych, tym lepiej zarówno dla dziecka, jak i dla całej rodziny. Zwiększa to w znacznym stopniu szanse na wyprowadzenie dziecka oraz na dobre funkcjonowanie w kolejnych etapach życia. Postawienie dobrej diagnozy jest warunkiem zastosowania odpowiedniej dla danego ucznia terapii i pomocy dla samego dziecka, a także ukierunkowania rodziców.
Jak podaje Barbara Cygan, aby uczeń otrzymał diagnozę zaburzeń zachowania, musi spełniać co najmniej trzy, a w ciągu ostatnich sześciu miesięcy co najmniej jedno z wymienionych kryteriów:
- agresja wobec ludzi i zwierząt: częste znęcanie się nad innymi, grożenie im i upokarzanie; częste inicjowanie bójek; używanie broni; okrutne zachowania wobec innych ludzi i wobec zwierząt; kradzieże w obecności ofiary;
- niszczenie własności: aktywne działania w celu wywołania pożarów (z zamiarem spowodowania poważnych szkód); celowe niszczenie cudzej własności;
- oszustwa i kradzieże: włamywanie się do cudzego mieszkania, samochodu; częste kłamstwa w celu osiągnięcia dóbr, korzyści lub w celu uniknięcia wywiązania się z zobowiązań; kradzieże przedmiotów o znacznej wartości pod nieobecność ich właścicieli;
- poważne naruszanie zasad: późne powroty do domu przez osoby poniżej 13. roku życia pomimo zakazu rodziców; ucieczki z domu (rodzinnego bądź z domu rodziny zastępczej), które miały miejsce co najmniej raz, bez wracania przez dłuższy czas; częste wagarowanie przed 13. rokiem życia.
Zaburzenie zachowania może przybierać następujące postaci:
- z początkiem w dzieciństwie – charakterystyczne objawy występują przed 10. rokiem życia – często przebiega uporczywie i utrzymuje się do wieku dorosłego (zwykle występuje u osób płci męskiej, wiąże się z agresją wobec innych i nieprawidłowymi relacjami rówieśniczymi; często współwystępują zaburzenie z deficytem uwagi i ADHD oraz inne problemy neurorozwojowe;
- z początkiem w wieku dorastania – objawy nie występują przed 10. rokiem życia – mniej zachowań agresywnych i lepsze relacje rówieśnicze niż u osób z początkiem zaburzeń w dzieciństwie; rzadziej trwa do wieku dorosłego;
- z początkiem nieokreślonym – spełnione są kryteria dla rozpoznania zaburzenia, natomiast brakuje wystarczających informacji na temat momentu wystąpienia pierwszych objawów.
Uczniowie z początkiem zaburzeń w dzieciństwie zaczynają wykazywać problemy z zachowaniem już w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym, przy czym z czasem podnosi się stopień ich ciężkości i częstotliwości. Nauczyciel po zauważeniu powtarzających się nieprawidłowości w zachowaniu ucznia przede wszystkim musi rozmawiać z rodzicami. Należy nakreślić im, w jaki sposób dziecko zachowuje się w klasie i w szkole, mówić wprost o własnych obserwacjach i wątpliwościach. Zachowanie wśród rówieśników może w znaczny sposób odbiegać od zachowania w domu, kiedy uczeń nie ma „całej grupy widzów”, dlatego ważny jest kontakt z rodzicami takiego ucznia. Ważne, aby rodzic również nie ukrywał nurtujących go zachowań własnego dziecka, co niestety często się zdarza.
Z praktyki i obserwacji wynika, że niestety bardzo często rodzice ukrywają przed nauczycielami i specjalistami zachowania własnych dzieci, gdyż wstydzą się tego i nie chcą się przyznać, że w wielu wypadkach nie radzą sobie z własnym dzieckiem. Niestety, jak się często okazuje, nie tędy droga. Dłuższe ukrywanie nieprawidłowości w zachowaniu ucznia jedynie pogłębia i utrwala takie zachowania.
Po otrzymaniu informacji ważne, aby rodzic obserwował własne dziecko, współpracował z wychowawcą czy pedagogiem szkolnym. Jeśli sytuacje się powtarzają, powinien udać się z dzieckiem do poradni psychologiczno-pedagogicznej lub do innych specjalistów – w razie konieczności. Niestety, nadal niektórzy rodzice nie korzystają z form pomocy lekarzy neurologów czy psychiatrów dziecięcych, a nawet z poradni pedagogiczno-psychologicznych, ponieważ uważają to za wstyd lub obawiają się tego, „co ludzie powiedzą”, zupełnie nie widząc w tym wszystkim problemów własnego dziecka oraz potrzeby umiejętnej pomocy sobie jako rodzicowi.
Źródło: wydawnictwo Operon
